هشدار بحران آب

به نقل از روزنامه دنیای اقتصاد – شماره 3301 مورخ 29/6/93

وزیر نیرو با بیان اینکه در سال‌های اخیر متوسط میزان بارش در کشور از 250 میلی‌متر به 242 میلی‌متر کاهش یافته که این یک هشدار جدی در بخش آب است، اعلام کرد: پیش از این ما در کشور 130 میلیارد مترمکعب منابع آب تجدیدشونده داشتیم که این رقم هم‌اکنون به 120 میلیارد مترمکعب کاهش یافته است، اما در مقابل جمعیت و مصارف ما افزایش داشته و بخش کشاورزی و صنعت نیز در حال توسعه است. چیت‌چیان با بیان اینکه به‌ازای هر فرد ایرانی در سال 1550 مترمکعب آب تجدیدشونده وجود دارد، گفت: این سرانه در جهان به‌طور متوسط 6400 مترمکعب است و اگر در منطقه‌ای سرانه آب تجدیدشونده کمتر از 1700 مترمکعب باشد، آن منطقه با بحران آب مواجه است. وزیر نیرو تصریح کرد: ما از بیان مشکل کم‌آبی اکراه نداریم، چراکه برای حل مشکل یاری و همراهی همه اقشار جامعه نیاز است. وی در ادامه گفت: اگر یک منطقه از مجموع منابع تجدیدشونده خود 20 تا 30 درصد برداشت کند، در آن منطقه ناپایداری منابع آب وجود دارد و ما اکنون از مجموع 120 میلیارد مترمکعب منابع آبی، از 96 میلیارد مترمکعب استفاده می‌کنیم که معادل 80 درصد منابع آب تجدیدشونده است. 

با توجه به وضعیت منابع آب در کشور و رسیدن به مرز بحران آب لازم است در کوتاه مدت و میان مدت با کنترل اضافه برداشت از آب زیرزمینی،ایجاد بازار آب در 609 دشت کشور ، اصلاح قیمتها و مواردی از این دست بحران کنترل گردد. اما به زعم این حقیر لازم است بهره برداری از منابع طبیعی کشور متناسب با استعداد سرزمین گردد و این مهم تنها به منابع آب خلاصه نمی شود بلکه بهره برداری از سایر منابع سرزمین بصورت بهم پیوسته همانند اجزای یک پیکر واحد بنام اکوسیستم طبیعت که دارای ظرفیت مشخصی است متعادل گردد.  

این امر مستلزم بازنگری اساسی در نگرش به مصرف منابع و ارتباط سیستمی آنها با یکدیگر است. لذا بر این اساس مدیریت یکپارچه هر یک از منابع که در برخی بخش ها مطرح است به تنهایی جوابگو نخواهد بود و ضروری است در چارچوب یک برنامه آمایش سرزمین و تعیین واحد برنامه ریزی که همان حوزه آبخیز است در برنامه ریزی توسعه، منابع طبیعی پایه آب، خاک، هوا، پوشش گیاهی، حیات جانوری و انسان بصورت توامان و با هم در برنامه ریزی لحاظ و متناسب با استعداد سرزمین توسعه اتفاق بیفتد. در غیر اینصورت با بخشی نگری درمان قطعی اتفاق نخواهد افتاد.  

به امید روزی که با برخورد عالمانه با منابع در اختیار و اعمال مدیریت جامع حوزه آبخیز بر سرزمین و منابع طبیعی کشور را با حضور و هماهنگی همه بخش ها و ارگان های دخیل شاهد باشیم. 

فهرست بهای پایه رشته آبخیزداری و منابع طبیعی سال 1393

دانلود

لایروبی و تخلیه رسوبات از برکه ها

انباشت رسوب در برکه ها (آب انبارها) که همچنان مورد استفاده مردم استان در تامین آب شرب است از مشکلاتی است که این سازه سنتی ذخیره آب با آن مواجه است. حساسیت سازندها و تشکیلات زمین شناسی استان به فرسایش خاک و تولید رسوب باعث جمع شدن رسوبات در مخازن برکه ها و کاهش حجم ذخیره آبگیری آن می گردد. هر چند مردم محلی با دانش بومی خود در جانمایی و مکانیابی برکه ها مسئله رسوب را در نظر می گیرند و از طرف دیگر به منظور جلوگیری از ورود رسوبات بدرون برکه نسبت به احداث حوضچه رسوبگیر در مدخل ورودی آب به برکه اقدام می نمایند، اما در سیلابهای بزرگ با پر شدن حوضچه رسوبگیر از رسوب باز هم رسوبات به برکه ها وارد می شود.  

از جمله مواردی که مردم نسبت به نگهداری برکه ها اهتمام دارند رسوب زدایی و تخلیه رسوبات از درون برکه هاست که معمولاٌ در سالهای خشک و قبل از فصل بارندگی اینکار انجام می گیرد. زمانی که مخازن برکه ها تا نیمه (برد نیمه) از سوب پر شود و 50% مخزن برکه آبگیری خود را از دست دهد عملاٌ کارآیی برکه در ذخیره آب جهت نیاز فصلی و سالانه مردم از دست می رود و تا قبل از فصل بارش خشک شده و آماده رسوب برداری می گردد.  

مردم هرمزگان در مناطق غرب استان در شهرستانهای بستک، بندرلنگه، گاوبندی، بندرخمیر و جزایر استان، پاکسازی برکه و تخلیه رسوبات آن را در زمره ی کار خیر و خداپسندانه می دانند و در این کار مشارکت دارند.  رسوب برداری با شیوه های دستی و همچنین به کمک تراکتور انجام میشود. تخلیه رسوبات لجنی بدون تجهیزات پیشرفته بوسیله افراد با مشکل صورت می گیرد. اما بدلیل اهمیت آب در اینگونه مناطق مردم به ارزش کار بخوبی پی برده و در انجام آن اهتمام و کوشش فراوان دارند. این کار در بین مردم تازه کننده امیدی است برای رفع مشکلات کم آبی در سال پیش رو.  

 

 

   

 

  

 

 

  عکس از سینا علیمرادی

وضعیت فرسایش خاک استان در مقایسه با شاخص کشوری و جهانی

میزان فرسایش و رسوبگذاری در مخازن سدها در کشور به استناد آمار وزارت نیرو به حدود 250 میلیون متر مکعب در سال میرسد. بعبارت دیگر سالانه 250 میلیون متر مکعب از حجم مخازن سدها کاسته می شود. با این وضعیت عمر مفید سدها طی  ۵۰ سال آینده به پایان خواهد ‌رسید، در حالی که عمر مفید سد در کشورهای توسعه یافته حدود یکصد سال است. 

بر اساس گزارش سال ۲۰۰۵ میلادی دانشگاه کلمبیا، ایران از بین ۱۴۰کشور مورد مطالعه در رتبه 133 ‪  ‪   از نظر فرسایش خاک قرار دارد. میزان فرسایش خاک در جهان 75 میلیارد تن است که سهم ایران حدود دو میلیارد تن و حدود سه برابر متوسط فرسایش خاک در آسیا است.

باید توجه داشت که حد مجاز فرسایش در حوزه های آبخیز به شرح زیر می باشد:

در زمین های دست نخورده                      2/1 تن در هکتار در سال

در زمین های تحت کشت اصولی               4 تن در هکتار در سال

در زمین های تحت کشت غیر اصولی         5/12 تن در هکتار در سال

در حالیکه میزان فرسایش مجاز در ایران بسیار فراتر از میزان آن در بعضی از کشورها است. بطور مثال در کشور امریکا 5/2 تا 5/11 تن در هکتار در سال، در چکسلواکی 1 تن در هکتار در سال و در ایران 15 الی 20 تن در هکتار در سال (بطور میانگین 7/16 تن در هکتار در سال) می باشد. میانگین فرسایش در دنیا 5/1 تن در هکتار در سال است.

بر اساس گزارش مطالعات آبخیزداری، انجام گرفته در معاونت آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان، میزان فرسایش خاک در بیش از 6 میلیون هکتار از سطح حوزه های آبخیز استان افزون بر 20 تن در هکتار در سال و در برخی از حوزه های آبخیز نظیر بخش های زیادی از حوزه های آبخیز شرق استان در سازندهای مارن مکران این میزان بالغ بر 30 تن در هکتار در سال و بطور میانگین میزان متوسط فرسایش خاک در استان هرمزگان 2/26 تن در هکتار در سال برآورد گردیده است. بر این اساس میزان فرسایش خاک در استان هرمزگان بیش از متوسط کشوری و جهانی است.

شدت زیاد فرسایش در هرمزگان متاثر از چهار عامل اصلی شامل ؛ نوع رژیم بارندگی رگباری با شدت زیاد، گسترش سازندهای زمین شناسی حساس به فرسایش بویژه مارن های مکران و سازندهای میشان، وضعیت توپوگرافی و شیب زمین و همچنین تراکم ضعیف تاج پوشش گیاهی ( درصد بالای اراضی لخت و فاقد پوشش گیاهی) می باشد.

 خسارتهای اقتصادی ناشی از ایجاد فرسایش و مشکلات حاصل از رسوبات تولید شده حاصل از فرسایش، خصوصا در زمینه کم نمودن عمر مفید سدها و از بین رفتن خاک کشاورزی و . . . بر همگان روشن است.

پیامدهای فرسایش در کشور را می توان در دو بعد فرسایشی و تولید رسوب به شرح زیر مورد بررسی قرار داد.

 از لحاظ فرسایش: 

از بین رفتن خاک ارزشمند کشاورزی و کاهش عملکرد محصول و کاهش حاصلخیزی خاک.

افزایش روان آب سطحی و در نتیجه افزایش پتانسیل سیلخیزی و قدرت تخریبی سیل در اراضی.

از بین رفتن (کاهش) منابع آبهای زیرزمینی، پوشش گیاهی مرتعی و جنگلی.

تخریب و از بین بردن تاسیسات، ابنیه، جاده ها، خطوط انتقال نیرو، خطوط انتقال آب، نفت، گاز، خطوط مواسلاتی روستا ها و زمین های کشاورزی پایین دست و ایجاد خسارتهای مالی، جانی و اقتصادی که بطور معمول در صورت بروز انواع خاصی از اشکال فرسایش خصوصا زمین لغزش بوجود می آیند.

از لحاظ ایجاد رسوب

رسوبگذاری در مخازن سدها و کاهش عمر مفید آنها.

کاهش ظرفیت عبور سیلاب در رودخانه ها و در نتیجه افزایش احتمال بروز سیل.

ایجاد خسارت در تجهیزات نیروگاهی، ایستگاههای پمپاژ، سازه های آبگیری.

رسوبگذاری در کانالهای آبیاری و افزایش هزینه های نگهداری.

رسوبگذاری در بنادر و سواحل و ایجاد اشکال در پهلوگیری شناور ها در اسکله ها

افزایش توان تخریبی رودخانه ها در زمان وقوع سیل و درنتیجه افزایش میزان خسارات در تمامی ابعاد اقتصادی، مالی و جانی.

افزایش توان تخریبی رودخانه ها و در نتیجه افزایش تعداد وقوع زمین لغزش ها در دامنه های مشرف به رودخانه که نتیجه آن ایجاد فرسایش بیشتر و افزایش مضاعف میزان رسوبات بدلیل سقوط دامنه های ناپایدار مجاور بداخل رودخانه و حمل آن به پایین دست می باشد.

تصویر زیر وضعیت فرسایش خاک در دامنه های مشرف به رودخانه در حوزه آبخیز کاهکن از زیرحوزه های حوزه آبخیز جگین در منطقه بشاگرد را نشان می دهد.