آبخوانداری؛ تلاشی در جهت مهار "فرونشست زمین" فاجعه خاموش قرن

فرونشست زمین، یکی از خطرناک ترین ترین مخاطرات طبیعی قرن اخیر است که بدلیل تخلیه آبخوان های زیرزمینی، بصورت خاموش، حیات طبیعی، اقتصادی و اجتماعی سرزمین ایران را در ابعاد گسترده در معرض تهدید جدی قرار داده است. کارشناسان، پدیده شوم فرونشست زمین را "فاجعه خاموش قرن" می دانند.

توسعه نامناسب و عدم تبعیت آن از اصول آمایش سرزمین که منجر به فشار بیش از حد بر منابع آب در پهنه سرزمین خشک و نیمه خشک ایران شده است، اصلی ترین علت این فاجعه است. برداشت بیش از ظرفیت از آبخوان های زیرزمینی طی دهه های اخیر، از مجموع ۶۰۹ دشت دارای آبخوان که محل استقرار مراکز جمعیتی و تولیدی مهم کشور است، ۴۱۰ دشت  با بیلان منفی، کسری مخزن و افت فاحش سطح ایستابی روبروست. اینگونه بهره برداری نامناسب، شرایط بغرنجی را در ۶۷ درصد آبخوان های کشور بعنوان آبخوان های ممنوعه و بحرانی با نرخ های فرونشست بیش از ۳۵ سانتی متر ایجاد نموده است.

 پیامد اینگونه اقدامات مغایر با قوانین طبیعت، جز نابودی این منابع ارزشمند، ناپایداری تولید کشاورزی، تهدید امنیت غذایی، خالی از سکنه شدن بخش های وسیعی از فلات ایران، مهاجرت های اقلیمی، بهم خوردن تعادل هیدرولوژیک حوزه ها ی آبخیز و توازن عرصه های منابع طبیعی و در نهایت تهدید امنیت زیستی و ملی نخواهد بود. شاید کمتر فاجعه ای در این حد گسترده، حیات طبیعی، اقتصادی و اجتماعی ما را در مخاطره قرار دهد.

خشک شدن چاه ها، چشمه ها و قنوات، بدون آب ماندن بسیاری از روستاها و شهرها، خشک شدن اراضی کشاورزی و از بین رفتن ظرفیت ذخیره آب در آبخوان ها از آثار حتمی تداوم تخلیه آبخوان ها و تشدید فرونشست زمین می باشد که در نهایت به "بیابان زایی"  ختم می شود.

 در شرایط کنونی حاکم بر سرزمین ایران و طبیعت آن، تخلیه آبخوان ها و فرونشست زمین، بارزترین مصداق "تخریب سرزمین" است. تخریبی که بی سر و صدا و بصورت خاموش در حال تبدیل شدن به فاجعه قرن می باشد‌.

آبخوانداری؛

 اقدامی موثر در مهار فرونشست زمین

قطع یقین تمامی اقداماتی که در کنترل و مهار این پدیده شوم تاثیرگذارند باید مورد توجه قرار گیرد. مسدود نمودن چاه های غیرمجاز، کنترل اضافه برداشت از آبخوان ها از طریق چاه های مجاز، نصب کنتورهای هوشمند و تشدید نظارت ها، مدیریت مصرف و ارتقای بهره وری آب، هر چند بواسطه مشکلات اجتماعی در برخی موارد توفیق چندانی از این اقدامات حاصل نشده است، همه از عوامل مهار این پدیده خطرناک به شمار می روند. 

اما در این میان "آبخیزداری و بویژه آبخوانداری" با رسالت ذاتی نفوذ باران و سیلاب به درون زمین، نقش موثری را در مهار روند تشدید فاجعه فرونشست زمین ایفا می نماید. بر اساس ارزیابی های صورت گرفته، هر هکتار آبخیزداری ۵۳۰ مترمکعب و هر هکتار آبخوانداری بطور متوسط بیش از ۱۰۰۰ مترمکعب آب را در سال به زمین نفوذ می دهد که موجب تقویت ذخیره "آب سبز" در خاک و "آب آبی" در آبخوان چاه ها، چشمه ها و قنوات می گردد. نتایج حاصل از تحقیقات پاک پرور و همکاران در ایستگاه آبخوانداری گربایگان فسا نشان می دهد که ۶۵ درصد این نفود بصورت عمقی بوده و موجب تغذیه آبخوان های زیرزمینی می گردد.

اقدامات آبخیزداری و آبخوانداری با حفظ و پایداری آب در چرخه طبیعت، کوششی هماهنگ را در جهت کنترل تبعات تخلیه آبخوان ها و مهار فرونشست زمین دنبال می کنند. بدون تردید آبخوانداری، بخشی از راهکار حل مسئله فرونشست زمین محسوب می شود. فرصت زیادی باقی  نمانده است. شاید این آخرین فرصت باشد. بیاییم تا قابلیت احیای آبخوان ها باقی است گامی برداریم. امید است این مهم در قانون بودجه سال ۱۴۰۰ و برنامه هفتم توسعه در مهار فاجعه خاموش قرن بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.