معرفی دانش بومی آبخیزداری در استان هرمزگان ؛ چشک

امروزه توجه به دانش بومی در زمینه آب و خاک، بدلیل کارکردهای مطلوب آن و بویژه اطمینان از سازگاری بالا و حفظ توازن بوم شناختی و همچنین همراهی و مشارکت مردمی از اهمیت بسزایی برخوردار است.آنچه به گردآوری و تدوین دانش بومی در سالهای اخیر اهمیت مضاعف بخشیده است، ضرورت دستیابی به فن آوری و دانش مناسبی است که در عین پاسخگویی به نیازهای رو به رشد جوامع، منابع محدود طبیعی را نیز به گونه ای پایدار مورد بهره برداری قرار دهد.رسیدن به این دانش مناسب، تنها از راه تلفیق دانش رسمی و دانش بومی میسر است.بنابراین هر اقدامی برای گردآوری دانش بومی آبخیزداری و بهره گیری از این حکمت دیرین و تلفیق آن با علوم نوین در شرایط کنونی امری ضروری است.مردم هرمزگان با توجه به محدودیت های اقلیمی و خشکی محیطی این خطه، از دیرباز اقدامات مختلفی را در زمینه بهره برداری از منابع آب و خاک و استحصال باران، که بصورت سنتی و تجربی توسط خود مردم کسب شده، مورد استفاده قرار می دهند.

سامانه های سطوح آبگیر باران ، مدیریت و بهره برداری سنتی از سیلابها ، جداسازی آب شور و شیرین ، حفظ خاک ، بهره برداری از اراضی شیبدار و زراعت سیلابی مجموعه اقداماتی است که توسط مردم در منطقه خشک هرمزگان، جزایر و کرانه های خلیج فارس و سواحل دریای عمان مورد استفاده قرار می گیرد. این گنجینه شناسایی شده شامل شیوه های سنتی حفاظت و بهره برداری از منابع آب و خاک است که با بررسی اجمالی اهداف و کارکردها، جانمایی و مکانیابی ، چگونگی طراحی، اجرا و بهره برداری معرفی گردیده اند.

در این مقال به معرفی اجمالی سازه سرریز چشک بعنوان یکی از الگوهای دانش بومی آبخیزداری در استان هرمزگان می پردازیم :

چشک (Chashak ) ؛

سازه خروجی طراحی شده بصورت پلکانی جهت تخلیه و برداشت آب ذخیره شده در مخزن سدهاو بندها هستند.این سازه در حقیقت نوعی سیستم بهره برداری از آب ذخیره شده در مخازن تاسیسات سنتی جمع آوری آب باران به شمار میرود که کارکرد آن مشابه لوله های خروجی و دریچه های تخلیه تحتانی در سدها می باشد.

چشک ها عمدتاٌ در یکی از تکیه گاه های جناحین سدها و بندها که از استحکام لازم برخوردار است جانمایی و احداث میشوند. این سازه پلکانی از پایین ترین تراز در کف مخزن سد تا رقوم ارتفاعی تراز نرمال آبگیری از جنس ساروج و سنگ و سیمان ساخته می شود. بر روی هر پله بسته به حجم ذخیره آب و میزان حقابه اراضی زیردست تعدادی دریچه یا دمه (Domah)تعبیه شده که قبل از بارندگی توسط درب های از قبل ساخته شده از جنس مصالح بتنی، پوشالی و غیره با گل اندود کردن آن بسته می شود.این دریچه ها در زمان مناسب بر اساس نیاز اراضی زیردست به آب توسط مردم بازگشایی و از آب استحصال شده بهره برداری می کنند.

این نوع سازه سنتی آبخیزداری از گذشته توسط مردم بومی هرمزگان در جزایر خلیج فارس طراحی و احداث می شده است و همچنان توسط مردم محلی بویژه در جزیره قشم مورد بهره برداری قرار دارد. کارشناسان آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان هرمزگان در طراحی سازه های جدید در مناطق مذکور با بهره گیری از این دانش بومی و تلفیق آن با سرریزهای نوین، کارکرد این سازه ها را روزآمد نموده اند و با پیش بینی دستکها و آنکراژهای زوجی امکان احداث چشک در خارج از تکیه گاه در بدنه بندهای خاکی را فراهم ساختند.

در این شیوه نیازی به تعبیه لوله تخلیه تحتانی نیست و از مزایای چشک نسبت به لوله خروجی می توان به صفر رساندن حجم مرده زیر لوله یا بعبارت دیگر بهره برداری از تمامی آب ذخیره شده در پشت سدها تا آخرین قطره اشاره کرد.مزیت دیگر چشک ها نسبت به لوله عدم وجود مشکلات گرفتگی و مسدود شدن سیستم تخلیه در اثر رسوب گذاری و دیگر موارد انسداد کننده است.ضمن اینکه چشک ها کار تقسیم آب بین حقابه بران را نیز تسهیل می کنند و این امر با توجه به تراز آب یکسان روی هر پله، تعداد پله ها و تعداد دریچه در هر پله براحتی توسط بهره برداری انجام می پذیرد و از هر گونه نزاعی در این رابطه بین ذینفعان جلوگیری می شود.حال آنکه در سیستم های لوله خروجی این امر به راحتی امکان پذیر نیست.

نمونه ای از چشک های احداث شده در طرحهای آبخیزداری جزیره قشم    

  

  

  

 

 

  

 

 

 

  

 

آنچه در این بین بیش از هر چیز توجه را به خود معطوف می نماید، چگونگی تشخیص و مهندسی گذشتگان در دقت محاسبه، طراحی،اجرا و بالاخص مکانیابی صحیح سازه ها و فعالیت های صورت گرفته می باشد.تنوع فعالیت ها متناسب با شرایط اقلیمی و طبیعی نقاط مختلف استان از دیگر نکات قابل توجه است. و کلام آخر اینکه نوع مدیریت آنها در سطح آبخیزها، همزیستی با طبیعت و ابداع الگوهای بهره برداری متناسب با شرایط اکولوژیک، نشان از درک اصول اکولوژیک و نگاهی جامع در تعریف رابطه بین انسان ، آب ، خاک و گیاه دارد.ضرورتی که در استفاده از الگوهای نوین و مدلهای غیربومی به لحاظ تامین تناسب با وضعیت اکوسیستم با وارد نمودن کمترین آسیب به طبیعت و منابع طبیعی، امنیت پایدار زیستی را تضمین نماید.موضوعی که ضرورت آن در شرایط حاضر با رویکرد مدیریت جامع حوزه های آبخیز بیش از پیش احساس می گردد.