هوتک ها؛ سامانه های ارزشمند آبگیر باران در جنوب ایران

ارزش بالای آب، قدر دانستن قطره قطره باران و استحصال آن برای امکان سکونت، اشتغال و تولید توسط پیشینیان ما باعث شکل گیری تکنیک های سنتی مدیریت باران و سیلاب و بهره برداری از اراضی گردیده است که همچنان مورد استفاده مردم قرار دارد.  

اینگونه دانش های بومی آبخیزداری و آبخوانداری در جای جای پهنه سرزمینی ایران پهناور متناسب با شرایط اقلیمی، سازگار با زیست بوم، ارزان و کارآ  باید بر اساس وضعیت روز بهسازی و ارتقا یابد. 

هوتک ها، دگارها، خوشاب ها، دربندها، کش بندها، تیربندها، بندسارها و نظایر آن از جمله دانش های بومی و شیوه های پایدار آبخیزداری و آبخوانداری هستند که از کارآیی مطلوبی در بهره برداری از سیلاب، تامین آب، تولید کشاورزی، احیای عرصه های منابع طبیعی، حفظ حیات وحش و پایداری روستاها ایفا می نماید.

از تمامی صاحبنظران و پژوهشگران تقاضا می کنم با پرداختن به این گنجینه ذیقیمت دانش های بومی آبخیزداری و آبخوانداری، در جهت به روز رسانی و اقتصادی تر کردن این سامانه های ارزشمند مردمی گام بردارند. بدون تردید در این صورت،  شاهد حفظ و توسعه  آن در کشور خواهیم بود.

در ادامه بخش هایی از مصاحبه برخی از مسئولین محلی چابهار به نقل از خبرنگار ایرنا آقای رستم کریمی در خصوص "هوتک" در منطقه بلوچستان ارائه می گردد:

ساماندهی ۲ هزار هوتک چابهار و دشتیاری گامی در راستای جهش تولید

ساماندهی بیش از ۲ هزار هوتک به منظور تامین آب آشامیدنی و مصرفی روستاییان و احشام در شهرستانهای چابهار و دشتیاری سبب نگهداری آب بیشتر و افزایش دام‌های سبک و سنگین، رویش انواع گیاهان، توسعه کشاورزی، کشت گلخانه و ماندگاری روستاییان می‌شود و گامی در جهش تولید خواهد بود. 

 هوتک یا هوتگ(گودال حفر شده برای ذخیره آب) منبعی برای تامین آب آشامیدنی و مصرفی روستاییان و احشام و توسعه کشاورزی و دامداری در دشتیاری، پلان، پیرسهراب، تلنگ، باهوکلات، عورکی و منطقه سندها، دلگانها و کلانی ها است. هوتک که به گودالی بزرگ برای ذخیره آب گفته می شود در زبان بلوچی در منطقه بلوچستان به هوتِگ مشهور است، سامانه سنتی برای مهار، کنترل و بهره برداری از سیلاب و به عنوان یکی از راه های متداول تامین آب محسوب می شود. در ۲۰ سال گذشته با تداوم خشکسالی‌ها و رها نشدن آب از سد زیردان بیشتر هوتگ های پایین دست بر اثر توفان‌های گرد و خاک رسوب گرفته و نیازمند لایروبی فوری برای آبگیری مجدد هستند و هم اینک که بر اثر بارندگی سال گذشته (۱۳۹۸) و امسال پرآب شده اند نیاز به توجه بیشتر و لایروبی دارند. یکی از فواید هوتگ ها رویش درختانی نظیر چش در اطراف این گودال است، این درخت محلی چش که از گونه های بسیار مهم و اقتصادی در منطقه خشک دشتیاری وچابهار است می تواند باعث اشتغالزایی مردم روستایی، توسعه و رونق لنج سازی، تامین علوفه، خوراک دام و تولید زغال شود. تحقق سال جهش تولید با عنایت به ظرفیت ها و توانمندی‌های هر منطقه امکان پذیر است بطوریکه در شهرستانهای چابهار و دشتیاری با توسعه کشاورزی، افزایش کشت گلخانه ای، رونق دامداری و به ویژه پرورش طیور نژاد دشتیاری، گوسفند بلوچی و نژاد گاو دشتیاری گام مهمی در جهش تولید و فراهم کردن زمینه اشتغال هزاران نفر خواهد بود. 

 هوتگ یا هوتک چیست و چرا ساخته می شود هوتِگ یا هوتَک نام گودال مصنوعی و یا طبیعی نسبتاً بزرگی است که آب حاصل از بارندگی‌ها در آن هدایت و جمع آوری شده و در طول سال به مصارف کشاورزی و آشامیدنی انسان و حیوانات اهلی و وحشی می‌رسد. این گودال که در زبان بلوچی به هوتِگ یا هوتک مشهور است سامانه ای سنتی برای مهار، کنترل و بهره برداری از سیلاب است و به عنوان یکی از راه‌های متداول تامین آب محسوب می‌شود. ساخت هوتِگ در منطقه دشتیاری و چابهار با توجه به وضعیت آب و هوایی منطقه از زمان‌های بسیار دور مرسوم بوده و گودال‌های حفر شده با اشکال هندسی دایره، مستطیل، مربع و به عمق بیش از پنج، ۱۰، ۲۰ و حتی بیشتر است که در زمینی با بافت ریزدانه (رسی و سیلتی) توسط بومیان منطقه ساخته شده و اطراف آن دیواره خاکی با ارتفاع حدود یک تا ۲ متر ایجاد می‌شود. هوتگ های موجود و ساخته شده در طول سالهای گذشته در روستاهای شهرستان‌های دشتیاری و چابهار نیازمند لایروبی، رسوب برداری، حصارکشی، بهسازی و مرمت با تخصیص اعتبار لازم هستند تا بتوان پس از آبگیری از ۶ ماه حتی تا یکسال برای کشاورزی و مصارف شستشو از آنها استفاده کرد. هوتگ ها عمر مفید بسیار بالایی دارند و با هزینه پایین ساخته می‌شوند و حمایت دستگاه‌های اجرایی به لحاظ تهیه ماشین آلات، طراحی و مطالعه، مکان سنجی، تخصیص اعتبار مورد نیاز تاثیر ارزنده‌ای بر حفظ، احیاء و ترویج این روش سنتی و بهره برداری از سیلاب خواهد داشت. در واقع هر هوتگ را می توان طرحی از طرحهای آبخیزداری عنوان کرد که قابلیت و نقش مهمی در جمع آوری آب دارند و از آن به عنوان یکی از راه‌های مواجهه با کمبود و محدودیت منابع آب و در نتیجه توسعه روستایی منطقه یاد می‌شود. بومیان این منطقه قدمت هوتگ را به بیش از چند هزار سال قبل از اسلام می‌دانند که همچنان تا به امروز آب آشامیدنی و کشاورزی مردم منطقه را تامین می کند.

هوتگ در واقع یکی از بهترین منابع امید برای رفع تشنگی موجودات زنده در بیش از ۴۰۰ روستای سواحل مکران در محدوده دشتیاری و چابهار است. شماری از روستاییان چابهار در گفت و گو با خبرنگار ایرنا بر توسعه این روش سنتی برای مهار سیلاب و رفع کم آبی منطقه تاکید کرده و ساماندهی هوتگ ها را خواستار شدند. کریم بلوچ یکی از روستاییان پیرسهراب چابهار گفت: ساماندهی و برنامه ریزی مناسب برای هوتگ ها از نیازهای ضروری منطقه است زیرا در آن صورت می توان از نعمت آن برای توسعه کشاورزی، آشامیدنی انسان و دام، کشت گلخانه ای و شست وشو استفاده بهینه و از بروز حوادثی نظیر غرق شدگی کودکان و احشام جلوگیری کرد. وی افزود: ساماندهی هوتگ ها با استفاده از نظرات و تجربیات افراد بومی می تواند روستاها را از خشکسالی و کمبود آب رهایی بخشد و مانع بروز برخی مشکلات شود. عبدالله هوتی‌پور یکی از روستاییان دشتیاری نیز گفت: از آنجایی که عمق برخی هوتک ها از ۳ تا ۶ متر و در برخی  موارد حداکثر تا ۱۰  متر نیز می رسد و کف آنها نیز گل رس است و احتمال غرق شدن کودکان و احشام می رود لازم است ضمن لایروبی، حصارکشی لازم نیز انجام تا هم از بروز حادثه جلوگیری شود و هم اینکه ظرفیت آبگیری آنها افزایش یابد. وی افزود: با توجه به وضعیت جغرافیایی منطقه که عموما با کمبود آب روبروست مهمترین اقدام برای رفاه و ماندگاری روستاییان اجرای شبکه های آبرسانی و انتقال آب از سد زیردان است که تا زمان اتصال روستاها به شبکه های آبرسانی، هوتک ها نقش مهم تامین آب و ماندگاری روستاییان را ایفا می کنند به همین سبب بایستی هر چه سریعتر نسبت به ساماندهی آنها اقدام کرد. حدود ۲ هزار هوتگ نیازمند لایروبی و مرمت رییس اداره منابع طبیعی چابهار نیز به خبرنگار ایرنا اظهار داشت: حدود ۲ هزار هوتگ نیازمند رسوب برداری، لایروبی، بهسازی، مرمت و نگهداری اصولی هستند. غلامرضا راهداری اظهار داشت: برای لایروبی، رسوب برداری، حصارکشی، بهسازی و مرمت و یا ساخت هر هوتگ معمولا ۵۰ تا ۵۰۰ میلیون تومان (بستگی به حجم آن) باید هزینه شود که می توان سالها از آن بهره برداری کرد. وی افزود: در برخی مناطق پس از آبگیری هوتگ ها تا ۶ ماه و حتی یکسال می توان با آب آن کشاورزی و مصارف شستشو را انجام داد. رییس اداره منابع طبیعی چابهار با بیان اینکه هوتگ ها عمر مفید بسیار بالایی دارند و با هزینه پایین ساخته می شوند، خاطر نشان کرد: حمایت دستگاههای اجرایی به لحاظ تهیه ماشین آلات، طراحی و مطالعه، مکان سنجی، تخصیص اعتبار مورد نیاز تاثیر ارزنده ای بر حفظ، احیاء و ترویج این روش سنتی و بهره برداری از سیلاب خواهد داشت. وی تصریح کرد: هوتگ ها قابلیت و نقش مهمی در جمع آوری آب دارند که از آن به عنوان یکی از راه های مواجهه با کمبود و محدودیت منابع آب و در نتیجه توسعه روستایی منطقه یاد می شود. راهداری گفت: در ۲۰ سال اخیر و تداوم خشکسالی ها و رها نشدن آب از سد زیردان بیشتر هوتگ های پایین دست بر اثر توفان های گرد و خاک رسوب گرفته و نیازمند لایروبی فوری برای آبگیری مجدد هستند. وی افزود: بومیان این منطقه قدمت هوتگ را به بیش از چند هزار سال قبل از اسلام می دانند که تا امروز همچنان آب آشامیدنی و کشاورزی مردم منطقه را تامین می کند. 

 رییس اداره منابع طبیعی چابهار گفت: هوتگ یکی از بهترین منبع امید برای رفع تشنگی موجودات زنده در ۴۳۰ روستای سواحل مکران در محدوده شهرستان چابهار است. وی بیان کرد: هوتِگ یا هوتَک نام گودال مصنوعی و یا طبیعی نسبتا بزرگی است که آب حاصل از بارندگی ها در آن هدایت و جمع آوری شده و در طول سال به مصارف کشاورزی، آشامیدنی انسان و حیوانات اهلی و وحشی می رسد. وی گفت: ساخت هوتِگ در منطقه دشتیاری از زمان های بسیار قدیم مرسوم بوده و گودال های حفر شده با اشکال هندسی دایره، مستطیل، مربع و به عمق بیش از پنج، ۱۰، ۲۰ و حتی بیشتر است که در زمینی با بافت ریزدانه (رسی و سیلتی) توسط بومیان منطقه چابهار ساخته شده و اطراف آن دیواره خاکی با ارتفاع حدود یک تا ۲ متر ایجاد می شود. رییس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری چابهار اظهار داشت: هوتگ ها منبع بسیار خوبی برای تامین آب آشامیدنی اهالی روستاهای فاقد شبکه آبرسانی بویژه در فصول کم آبی است و می توان با هدف جذب توریست با افزایش حجم و گسترش وسعت برای قایقرانی یا ماهیگیری ساخته و استفاده شوند. راهداری نوع مالکیت بر هوتگ های ساخته شده توسط مردم را غالبا مشاع عنوان کرد و گفت: بهره برداری از آن نیز به صورت مشارکتی انجام می شود. وی ادامه داد: به طور معمول هوتگ های واقع در حاشیه یک روستا برای استفاده از آب به تمام اهالی روستا تعلق دارد و ممکن است به لحاظ مالکیت متعلق به یک یا چند نفر باشد. وی تصریح کرد: گاهی افراد متمول و نیکوکار ساکن در روستا یا حتی خارج از روستا به عنوان یک کار خیر داوطلبانه اقدام به ساخت هوتگ برای استفاده عمومی می کنند. رییس اداره منابع طبیعی چابهار گفت: حجم مخزن هوتگ معمولا بین ۱۰ تا ۲۰ هزار مترمکعب بوده و تغذیه آن از طریق دروازه یا کانال آبرسان صرفا از سیلاب ها صورت می گیرد. وی مزایای هوتگ ها را منبعی برای تولید ماهیان آب شیرین، توسعه جنگل کاری و فضای سبز، بالا بردن سرانه فضای سبز و استقرار جنگل های منحصر به فرد از گونه‌های چش، کنار و کهیر عنوان کرد. راهداری گفت: ماندگاری آب در داخل هوتگها این امکان را به مردم منطقه داده تا با حداقل بارندگی که ۱۰۵میلی‌متر در سال است، گونه جنگلی چش را که حداقل ۵۰۰ میلی‌متر در طول سال نیاز آبی دارد، کشت و برای تالیف دام و فروش چوب آن به لنج داران و یا تولید زغال اقدام کرد. تمامی ۲ هزار هوتگ چابهار و دشتیاری پر آب هستند

 رییس اداره امور آب چابهار نیز به خبرنگار ایرنا اظهار داشت: بارندگی های سال گذشته و ادامه دار بودن آنها در سالجاری و سرریز سد زیردان در چند مرحله سبب شده تا چندین بار تمامی ۲ هزار هوتگ چابهار و دشتیاری آبگیری و هم اینک پر آب هستند. میثم زاده‌میر افزود: آب سد زیردان در بالادست روستاهای دشتیاری، پلان، تلنگ و پیرسهراب در چندین مرحله رهاسازی شده و علاوه بر آبیاری و سیرآب شدن اراضی کشاورزی موجب پر شدن هوتگ ها شده و هم اینک فضای روستاهای چابهار و دشتیاری نسبت به قبل تغییر محسوسی کرده و طروات و شادابی را مردم پس از سالها لمس و کار کشاورزی و دامداری تا حدودی در حال رونق گرفتن است. وی گفت: در صورت نیاز آب سدهای زیردان و پیشین برای استفاده مردم، محیط زیست و سایر مصارف رهاسازی می شود. 

 آغاز ساماندهی هوتک های چابهار 

 رییس اداره حفاظت محیط زیست چابهار نیز گفت: آب هوتگ برای استفاده زیست محیطی و جلوگیری از فرسایش خاک و تثبیت شن های روان و جلوگیری از افزایش گردوخاک موثر است و موجب افزایش و رویش انواع گیاهان می شود برای همین پروژه ساماندهی و تقویت نظام عرفی استفاده از هوتگ‌ها به عنوان منبع آب جامعه محلی روستای کلانی و حیات وحش در حاشیه تالاب بین المللی خلیج گواتر و خور باهو این شهرستان آغاز شده است. اشرفعلی حسینی اظهار داشت: این پروژه با هدف تقویت و ساماندهی نظام عرفی استفاده از هوتگ، تشویق و ترغیب روستاییان به انجام اقدامات لازم در جهت حفاظت و بهره برداری پایدار از هوتگ ها به عنوان منبع آبی، تامین منابع آب پایدار جهت حیات وحش منطقه از طریق حفظ هوتگ، تقویت نظام عرفی کشاورزی وابسته، جلوگیری از مهاجرت روستاییان مناطق مرزی و تقویت پدافند غیرعامل و جلوگیری از ایجاد منابع محلی گرد و غبار در روستای کلانی در حاشیه تالاب بین المللی خلیج گواتر و خور باهو اجرا می‌شود. وی بیان کرد: پیش از آغاز پروژه بازدید میدانی و نشست هم اندیشی با جوامع محلی برای هماهنگی و اخذ نظرات و پیشنهادات آنان برگزار و مقرر شد که هوتگ و مسیرهای آبرسانی به آن و انهار کشاورزی بر اساس نظام های عرفی موجود رسوب برداری، بهسازی، تقویت و مرمت شود. رییس اداره حفاظت محیط زیست چابهار گفت: هوتِگ سامانه ای سنتی برای مهار، کنترل و بهره برداری از سیلاب و به عنوان یکی از راه‌های متداول تامین آب در منطقه بلوچستان است. وی ادامه داد: قدمت هوتگ به بیش از چند هزار سال قبل از اسلام یا قبل از حمله مغول می رسد که تا به امروز همچنان آب آشامیدنی و کشاورزی مردم منطقه و نیز آب مورد نیاز دام های اهلی و نیز حیات وحش منطقه شامل انواع پرندگان، جوندگان و پستانداران و خزندگان را تامین می‌کند.