سیمای فرسایش خاک استان هرمزگان

خاک بعنوان منبع حیاتی، میراث مشترک و ثروت ملی تلقی می گردد که شامل موارد زیر می باشد :

ü یکی از اجزای اصلی سازنده منابع طبیعی

ü عرصه فعالیت های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی

ü بستر اصلی تولیدات کشاورزی و مواد غذایی

ü زیستگاه اصلی گیاهان و جانوران

ü در برگیرنده تنوع زیستی گونه ای و ژنتیکی بسیاری از موجودات زنده

ü عنصر اصلی طبیعت و چشم انداز و تامین کننده نیازهای زیبایی شناختی انسان

ü دارای توان بالا در پالایش آلودگیهای محیطی

ü محیط ارتباط آب، اقلیم، موجودات زنده، فعالیت انسان ها و روابط متقابل بین آنها

ü در بردارنده اطلاعات با ارزش دیرین شناسی، باستان شناسی و میراث فرهنگی

از طرف دیگر تخریب و آلودگی خاک موجب : 

ü کاهش توان تولیدی خاک و تهدید امنیت غذایی

ü هدر رفت منابع آب

ü تخریب پوشش گیاهی جنگلها و مراتع و نابودی مناظر چشم نواز طبیعی

ü آلودگی هوا و تخریب محیط زیست  

با عنایت به موارد بالا و نظر به اینکه تشکیل هر سانتیمتر عمق خاک صدها سال به طول می انجامد، اعمال روش های بهره برداری نامناسب می تواند موجب فرسایش خاک شده و این ماده غیر قابل جایگزین را از چرخه تولید خارج نموده و به تباهی این سرمایه ملی منجر گردد. با توجه به شرایط اقلیمی و موقعیت طبیعی کشور و بویژه استان هرمزگان و در راستای تحقق توسعه پایدار، حفاظت و مدیریت صحیح این منبع طبیعی و پایه ضرورتی اجتناب ناپذیر است.  

تعاریف و مفاهیم

خاک : خاک پیکره ای طبیعی و پویاست که بر اثر فرآیندها و عوامل خاک ساز تشکیل شده و در برگیرنده مواد معدنی و آلی است که پوسته خارجی زمین را می پوشاند و گیاهان قادر به روییدن در آن می باشند.

منابع خاک : کلیه اراضی که توان تولید محصولات کشاورزی، مرتعی، جنگلی و صنعتی را دارا می باشند و امور زیربنایی در گستره آن انجام می گیرد.

پایداری خاک : وضعیتی که در آن توان تولیدی خاک در طولانی مدت حفظ شود.

حفاظت خاک : مجموعه اقداماتی که مانع از کاهش پایداری منابع خاک و یا افزایش حاصلخیزی آن می شود.

فرسایش خاک : جدا شدن ذرات خاک از محل خود، جابجایی و انتقال و ترسیب آن توسط آب، باد و یا هر عامل طبیعی و انسانی

رسوب : مواد جامد حاصل از فرسایش خاک که توسط آب، باد و یا هر عامل طبیعی دیگر بجای گذاشته می شود.

تخریب خاک : کاهش توان تولید زیستی یا اقتصادی خاک یا ترکیبی از این دو که ناشی از فعالیت های انسانی و شیوه های مختلف بهره برداری از خاک باشد.

مناطق بحرانی : پهنه هایی که به سبب بهره برداری نامناسب و یا مدیریت نادرست و یا تحت تاثیر عوامل طبیعی، امکان تولید در آن از دست رفته و ادامه روند فوق به تشدید شرایط منجر می گردد.

آبخیزداری : انجام هرگونه فعالیت به منظور مدیریت و بهره برداری بهینه منابع طبیعی ( آب، خاک، حیات گیاهی و جانوری) و نیز منابع اقتصادی و انسانی در یک حوزه آبخیز در راستای تضمین تولید پایدار.

آبخوانداری : مجموعه ای از اقدامات جهت تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی در راستای حفظ تعادل اکولوژیک و هیدرولوژیک یک حوزه آبخیز، حفاظت آب، کنترل و پخش سیلاب در مناطق مستعد.

مصادیق تخریب منابع خاک

ü     اقداماتی که منجر به ایجاد فرسایش خاک و یا تشدید آن شود.

ü    تخریب فیزیکی خاک ناشی از چرای مفرط دام

ü    خاکبرداری و خاکریزی بدون اخذ مجوزهای لازم از مراجع ذیربط

ü    تخلیه و دفن هر گونه پسماند و پساب مانند زباله، نخاله و شیرآبه بدون اخذ مجوز از مراجع ذیربط

ü    ایجاد هرگونه آلودگی اعم از شیمیایی، فیزیکی و زیستی در خاک

ü    عدم رعایت استانداردهای زیست محیطی مربوط به آلوده شدن خاکها

ü    تغییر کاربری اراضی بدون اخذ مجوز

ü    ممانعت یا ایجاد تاخیر در انجام وظایف متصدیان حفاظت خاک

ü    تفکیک ، افراز و خرد شدن اراضی کشاورزی به قطعات کمتر از حد نصاب تعیین شده

هدر رفت قریب یک میلیارد تن خاک در سال بواسطه فرسایش خاک از سطح حوزه های آبخیز کشور، میزان خسارات ناشی از این پدیده را بسیار فراتر از خسارات بلایای طبیعی شناخته شده نشان می دهد. هر چند هیچگاه و در هیچ سیل یا طوفانی خسارات ناشی از فرسایش و تلفات خاک محاسبه و ارائه نمی گردد. خسارات ناشی از بلایای طبیعی در 10 سال گذشته در جهان 700 میلیارد دلار بوده که به ترتیب 33 ، 29 و 28 درصد مربوط به سیلاب ، طوفان و زلزله بوده است . چنانچه خسارات فرسایش خاک نیز در سیلابها محاسبه و منظور گردد ، این رقم افزایش چشمگیری خواهد داشت.   

سالانه 8/0 درصد از مخازن سدهای کشور از رسوب پر می شوند که با احتساب کل حجم مخازن سدهای کشور یعنی 5/34 میلیارد مترمکعب ، سالانه 276 میلیون مترمکعب از حجم مفید مخازن سدها از رسوب پر می شوند . که این رقم معادل حجم یک سد مخزنی می باشد.

رسوبگذاری در بنادر و ایجاد مشکلات در پهلوگیری شناورها در اسکله های مسافری، تجاری و صیادی، ترسیب رسوبات در تاسیسات آبی و آبرسانی ، استخرها و حوضچه های تغذیه مصنوعی و کاهش کارایی و نفوذ آب به سفره های آب زیرزمینی، انباشت رسوب در خورها و مسیل های عبوری سیلاب، دهانه پلها و کاهش ظرفیت آبگذری آنها و به تبع آن طغیان سیل و ایجاد خسارت از دیگر پیامدهای فرسایش خاک محسوب می گردند. علاوه بر موارد ذکر شده، یکی از تبعات منفی فرسایش خاک، تشدید سیل است. چرا که بافت اسفنجی خاک با داشتن سطح وسیع، باعث جذب و نگهداشت حجم عظیمی از بارش شده و از ایجاد رواناب سریع و بروز سیل جلوگیری می نماید. همه ی اینها و موارد بسیار مهم دیگر نظیر کاسته شدن از میزان پوشش گیاهی، کاهش تغذیه آبخوان های زیرزمینی و ...  تبعات ثانوی ناشی از فرسایش خاک به شمار میروند. هر چند محاسبه ارزش اقتصادی خسارات ناشی از فرسایش خاک کار آسانی نیست، اما تامل در این موارد حاکی از خسارت سنگین مالی، اکولوژیکی و اجتماعی پدیده فرسایش خاک است.  

از نظر طبیعی استان هرمزگان به 17 حوزه آبخیز اصلی تقسیم می گردد . از مجموع مساحت 10 میلیون هکتاری حوزه های آبخیز استان ، سطحی معادل 1447800 هکتار حوزه آبخیز سدهای موجود (810  هزار هکتار در محدوده استان ) و  195 هزار هکتار حوزه سد های در دست ساختمان تشکیل می دهند . 

 میزان فرسایش خاک در سطح 6 میلیون هکتار از حوزه های آبخیز استان بیش از میزان متوسط کشوری است (متوسط کشوری سالانه حدود 7/16 تن در هکتار ).

جدول ذیل جایگاه حوزه های آبخیز اصلی استان را از نظر رسوب زایی در بین آبخیزهای کشور نشان میدهد. آمارهای ارائه شده بر اساس نتایج طرح سیمای آبخیزهای ایران منتشر شده از سوی معاونت آبخیزداری سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور می باشد. همانگونه که ملاحظه میشود بخش های وسیعی از عرصه آبخیزهای هرمزگان در بحرانی ترین وضعیت رسوب زایی با تولید بیش از 7 تن در هکتار در سال قرار دارند. این بخش ها عمدتاٌ در گستره سازندهای زمین شناسی مکران و مارن های حساس به فرسایش آن قرار دارد. این سازندها بخش های میانی و مناطق شرق استان را  در برمی گیرد.  

درجه بندی حوزه های آبخیز کشور بر اساس وضعیت رسوب زایی  

حوزه آبخیز	تولید رسوب ویژه (تن در هکتار در سال)
گرگانرود، ارومیه، دریاچه نمک، مرزی غرب، قره قوم، کرخه ، تشت و بختگان و گاوخونی	2- 1
کارون و دز، شاپور و دالکی و مند و کل، ساحلی خزر و تالش	3- 2
کویرهای نمک و لوت و کال شور، اترک، سفیدرود و ارس	4- 3
جازموریان، میناب و بلوچستان جنوبی و مارون و زهره	7>

  

اندازه گیری ایستگاههای هیدرومتری و همچنین نتایج عمق یابی مخزن سدهای مهم استان ( میناب و جگین ) ، میزان رسوب وارده به این دو سد معادل 2/16 میلیون مترمکعب در سال برآورد شده است . که از این میزان، مقدار رسوب سد استقلال در سال برابر با 1/6 میلیون مترمکعب (2/10 تن در هر هکتار )و مقدار رسوب سد جگین در سال 2/5 میلیون مترمکعب (9/13 تن در هکتار ) می باشد.

با توجه به مساحت حوزه آبخیز سدهای مذکور، دبی ویژه رسوب حوضه سد استقلال برابر 490 مترمکعب در کیلومتر مربع معادل حدود 500 تن در کیلومتر مربع  و دبی ویژه رسوب حوزه آبخیز سد جگین توسط مشاور ستیران 1330 تن در کیلومتر مربع برآورد شده است. همچنین فرسایش ویژه رودخانه شمیل- نیان برآورد شده توسط خدمات مهندسی برق مشانیر برابر 700 تن در کیلومتر مربع در سال می باشد.   

شایان ذکر است موضوع حفاظت خاک و جلوگیری از فرسایش خاک از جمله وظایف ذاتی و رسالت قانونی بخش آبخیزداری محسوب می گردد و در این راستا همه ساله در سطح حوزه های آبخیز استان فعالیت های آبخیزداری با هدف حفاظت خاک و جلوگیری از فرسایش آن انجام می پذیرد که بیشترین فعالیت های مذکور در حوزه آبخیز سدهای مخزنی استان شامل حوزه های آبخیز سد جگین ، میناب و شمیل و نیان در راستای کنترل رسوب وارده به مخازن سدهای مزبور و حفظ عمر مفید آنها متمرکز می باشد.

در ادامه تصاویری از وضعیت فرسایش خاک در سطح حوزه های آبخیز استان هرمزگان ارائه شده است. 

واریز رسوب از دامنه سازندهای مارن مکران به درون آبراهه ها در حوزه آبخیز سد جگین 

فرسایش کناری و ایجاد خسارت به اراضی کشاورزی حاشیه رودخانه در حوزه سد استقلال 

توسعه فرسایش خندقی ( گالی ) به سمت اراضی زراعی – حوزه آبخیز فارغان 

نمایی از ترسیب رسوب در مخازن سدهای استان 

تصاویر فرسایش شدید گالی در حوزه آبخیز کندران بندرلنگه 

 

 

 

تصاویری از اقسام طرحهای حفاظت خاک اجرا شده در برنامه آبخیزداری در استان هرمزگان